Vào một đêm se lạnh cuối tháng 2, Emma, nhân viên ngành công nghệ mới 24 tuổi đời, quyết định tự sát.
Sợ đau đớn, cô quyết định dìm mình xuống sông ở thành phố Hàng Châu. Làn nước đóng băng khiến cô rùng mình toàn thân nhưng cô vẫn tiếp tục chậm rãi bước về phía trước. Sau đó, cô nghĩ đến người cha tàn tật đang cần cô chu cấp tài chính hàng tháng.
"Cha mẹ nông dân của tôi có thể sống sót nếu họ mất đi đứa con gái duy nhất?" Emma tự hỏi. May mắn thay, trong lúc cô đang lưỡng lự ở vùng nước nông, để lại dòng tâm sự chán nản trên mạng xã hội thì bạn trai của cô đã đến tìm và kéo cô vào bờ.
Trong hơn một năm, Emma đã đau đầu về vấn đề tiền bạc: Cô bị yêu cầu phải trả khoản bồi thường gần gấp ba lần thu nhập hàng năm của cô cho công ty cũ của cô, ứng dụng mua sắm giá rẻ Pinduoduo của Trung Quốc.
Pinduoduo là một trong những hãng công nghệ thực hiện các hợp đồng không cạnh tranh một cách cực đoan để giữ chân nhân viên
Pinduoduo cho rằng Emma đã vi phạm thỏa thuận không cạnh tranh khi gia nhập công ty liên kết của một công ty thương mại điện tử đối thủ. Emma khẳng định rằng công việc hiện tại của cô không trùng lặp với những gì cô đang làm ở công ty cũ. Tại Pinduoduo, cô làm việc với các nhà cung cấp thực phẩm cho thị trường nội địa; bây giờ cô ấy giao dịch với các nhà sản xuất đồ chơi và nhắm tới thị trường nước ngoài.
Pinduoduo là một thế lực đáng gờm trên thị trường thương mại điện tử Trung Quốc và họ không bỏ qua những gì họ coi là hành vi vi phạm hợp đồng của những nhân viên cũ. Kể từ khi thành lập vào năm 2015, chiến thuật táo bạo và văn hóa doanh nghiệp nghiêm ngặt đã giúp Pinduoduo lọt vào hàng ngũ những gã khổng lồ internet hàng đầu của Trung Quốc. PDD Holdings, công ty mẹ của Pinduoduo đã nhanh chóng vượt qua tập đoàn Alibaba về vốn hóa thị trường và trở thành công ty Trung Quốc có giá trị nhất được niêm yết trên sàn chứng khoán Mỹ năm ngoái.
Khi sự cạnh tranh tăng lên, áp lực lên nhân viên cũng tăng theo. Emma, người yêu cầu không sử dụng tên thật của mình, là một trong số ngày càng nhiều nhân viên công nghệ Trung Quốc phải đối mặt với hành động pháp lý từ những người chủ cũ đang tìm cách thực thi các điều khoản nghiêm ngặt về không cạnh tranh.
Những thỏa thuận này rất phổ biến ở các quốc gia khác và ban đầu được thiết kế để bảo vệ bí mật thương mại của công ty bằng cách ngăn cản các giám đốc điều hành cấp cao rời bỏ công ty để đến với đối thủ. Tuy nhiên, chúng đã trở nên phổ biến ở Trung Quốc và đang phát triển thành các công cụ mạnh mẽ cho các công ty như Pinduoduo, Tencent, ByteDance, Baidu, gã khổng lồ về pin EV CATL và các công ty khác để ngăn chặn ngay cả những nhân viên cấp dưới nhảy sang làm cho các công ty đối thủ.
Shen Jianfeng, giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Luật Lao động và Luật An sinh xã hội tại Đại học Tài chính và Kinh tế Trung ương ở Bắc Kinh, cho biết: “Ở Trung Quốc, các công ty đang khai thác các thỏa thuận không cạnh tranh bằng cách mở rộng đáng kể phạm vi tiếp cận, dẫn đến việc sử dụng sai mục đích”.
Một thỏa thuận không cạnh tranh điển hình quy định rằng nhân viên sẽ không được gia nhập các công ty đối thủ trong một khoảng thời gian nhất định sau khi rời khỏi công ty cũ. Việc vi phạm thỏa thuận như vậy có nguy cơ bị kiện tụng, có thể khiến nhân viên phải đối mặt với một khoản phạt tài chính lớn hoặc phải thất nghiệp tới hai năm mà chỉ nhận được một khoản trợ cấp nhỏ từ công ty cũ. Sau một khoảng thời gian dài như vậy, một số nhân viên dường như không thể quay trở lại làm việc trong lĩnh vực họ đã chọn.
Shen Jianfeng nói: "Mặc dù nó có vẻ giống như một thỏa thuận chung, nhưng việc từ chối ký những thỏa thuận như vậy có thể dẫn đến mất việc làm. Vì vậy, có sự mất cân bằng quyền lực đáng kể giữa người sử dụng lao động và người lao động. Rất nhiều nhân viên có thể không hiểu được những hậu quả tiềm ẩn liên quan đến những thỏa thuận như vậy khi họ ký chúng."
Một số công ty Trung Quốc cũng đang sử dụng các biện pháp như giám sát để thu thập bằng chứng về nhân viên cũ, một hành vi gây tranh cãi khiến người lao động bị tổn thương nhưng thường được hệ thống pháp luật Trung Quốc chấp nhận là bằng chứng hợp pháp.
Thông qua việc phân tích hàng trăm tài liệu tòa án Trung Quốc và các cuộc phỏng vấn với hàng chục nhân viên công nghệ và nhiều chuyên gia pháp lý, Nikkei Asia đã có được cái nhìn sâu sắc độc quyền về cách các công ty công nghệ lớn nhất Trung Quốc đang sử dụng các thỏa thuận không cạnh tranh để bám lấy người lao động bằng mọi giá, không chỉ vi phạm nhân quyền mà còn là mối đe dọa đối với sự đổi mới của đất nước khi cuộc chiến công nghệ Mỹ-Trung ngày càng sâu sắc.
Rình rập và quay phim bí mật
Emma gia nhập đơn vị tạp hóa của Pinduoduo, nổi tiếng với thời gian làm việc mệt mỏi, ở thành phố Nam Ninh phía nam sau khi tốt nghiệp một trường đại học nhỏ vào năm 2022. Đối mặt với hơn 12 giờ làm việc mỗi ngày mà không có ngày nghỉ nào. Emma đã từ chức sau khoảng 8 tháng, cảm thấy trên bờ vực suy sụp về thể chất và tinh thần. Cô đã sụt hơn 5 kg và được chẩn đoán mắc bệnh cường giáp.
Nhiều công ty bí mật giám sát nhân viên cũ để lấy bằng chứng
Vào ngày đầu tiên làm việc tại Pinduoduo, Emma đã được yêu cầu ký một "thỏa thuận sở hữu trí tuệ, không cạnh tranh và bí mật", và sau khi từ chức được yêu cầu ký một "thư thông báo" sẽ hạn chế cô làm việc cho các công ty đối thủ hoặc bất kỳ công ty nào có cổ phần hơn 20% từ các công ty đối thủ trong chín tháng tới. Trong thời gian đó, Pinduoduo sẽ trả cho cô 2.400 nhân dân tệ (330 USD), tương đương 30% mức lương cơ bản trước đây của cô mỗi tháng. Nếu phá vỡ thỏa thuận, Emma sẽ phải trả cho công ty 24 tháng lương và trả lại số tiền bồi thường mà cô đã nhận.
Cô ký cả hai tài liệu với chút do dự. Đảm bảo với niềm tin rằng Pinduoduo sẽ không thèm theo đuổi cô vì cô còn quá trẻ và “không nắm giữ bất kỳ bí mật thương mại nào”, cô đã làm điều mà nhiều chuyên gia công nghệ trẻ làm và bắt đầu tìm kiếm một công việc mới.
Vào tháng 10/2023, Emma nhận được đơn yêu cầu trọng tài lao động từ Pinduoduo, yêu cầu cô phải bồi thường 280.000 nhân dân tệ (gần 1 tỷ đồng). Bằng chứng mà Pinduoduo đưa ra cho trọng tài là loạt video bí mật quay cảnh Emma rời nơi ở và đến nơi làm việc mới.
Chỉ khi xem những đoạn video đó, Emma mới nhận ra rằng cô đã bị một người đàn ông trung niên to lớn theo dõi trong nhiều tuần, lén lút ghi hình cô từ xa, hình ảnh phản chiếu của người này hiện rõ trong một số cảnh quay. Những ngày tiếp theo, Emma kể, cô gặp ác mộng bị theo dõi. “Tôi rất sợ hãi”, cô viết trên trang mạng xã hội weibo. "Tôi không biết liệu mình có bị theo dõi nữa không. Bây giờ tôi luôn nhìn về phía sau mỗi khi đi xuống phố."
Trong một tuyên bố với Nikkei, người phát ngôn của Pinduoduo cho biết công ty chưa bao giờ “tham gia giám sát bất hợp pháp đối với nhân viên hiện tại hoặc nhân viên cũ”. Công ty "tôn trọng quyền riêng tư cá nhân và luật pháp Trung Quốc có những quy định nghiêm ngặt về quyền riêng tư cá nhân".
Emma không phải là người duy nhất ở Trung Quốc bị chủ cũ giám sát.
Trong khoảng một thập kỷ qua, khi sự cạnh tranh giữa các công ty công nghệ Trung Quốc ngày càng gia tăng, số vụ kiện công khai về các thỏa thuận không cạnh tranh đã tăng vọt. Vào năm 2020, số lượng phán quyết của tòa án liên quan đến thỏa thuận không cạnh tranh cao gấp 4 lần so với năm 2015. Nhiều công ty công nghệ đã mở rộng với tốc độ nhanh nhất trong những năm đó.
Kể từ khi Bắc Kinh bắt đầu siết chặt lĩnh vực công nghệ vào cuối năm 2020, các công ty công nghệ hàng đầu như Tencent và Alibaba bắt đầu sa thải nhân viên để tiết kiệm chi phí, mặc dù PDD Holdings vẫn tiếp tục mở rộng khi công ty con Temu của họ phát triển ở thị trường nước ngoài.
Những con số vụ kiện do Tòa án Tối cao Trung Quốc công bố có thể chỉ là phần nổi của tảng băng chìm, vì hệ thống này không công khai kết quả phân xử, một phương pháp giải quyết tranh chấp một cách riêng tư mà không cần ra tòa. Các số liệu cũng loại trừ các trường hợp được các công ty dán nhãn là “nhạy cảm”.
Pinduoduo có môi trường làm việc cạnh tranh và áp lực
Pinduoduo, Alibaba, Tencent, ByteDance, JD.com và Baidu đều đã theo dõi và quay video các nhân viên cũ từ khi họ rời khu dân cư cho đến khi họ đến nơi làm việc mới, theo hàng trăm tài liệu tòa án mà Nikkei đã xem.
Việc giám sát và ghi âm này thường kéo dài từ 7 đến 14 ngày và được đưa ra trước tòa làm bằng chứng. Bất chấp việc các nhân viên và luật sư của họ phản đối tính hợp pháp của đoạn phim, các trọng tài và thẩm phán vẫn chấp nhận nó làm bằng chứng trong hầu hết các trường hợp được Nikkei xem xét.
Các học giả pháp lý và luật sư không liên quan đến những trường hợp này nói với Nikkei rằng nhân viên sẽ khó yêu cầu được bảo vệ theo luật bảo vệ dữ liệu hoặc quyền riêng tư ở Trung Quốc, vì các công ty có thể lập luận rằng đoạn phim được quay ở những nơi công cộng.
Alibaba, JD, Baidu và ByteDance đều từ chối yêu cầu bình luận của Nikkei về bài viết này. Tencent, không bình luận về các phương pháp thu thập bằng chứng của mình, cho biết công ty có sử dụng các thỏa thuận không cạnh tranh, "nhưng những thỏa thuận này được sử dụng một cách tiết kiệm và chỉ nhằm mục đích bảo vệ [tài sản trí tuệ] quan trọng nhất của chúng tôi."
Mèo và chuột
Các công ty có thể nỗ lực sáng tạo và đôi khi phải nỗ lực hết sức để thu thập bằng chứng về những vi phạm không cạnh tranh, một dấu hiệu cho thấy họ coi trọng vấn đề giữ chân nhân tài như thế nào.
Trong một số trường hợp, nhân viên đã được cử đi xin việc tại một công ty đối thủ để thu thập bằng chứng chứng minh đồng nghiệp cũ đang làm việc ở đó. Các phương pháp khác bao gồm gửi hàng hoặc bó hoa đến các công ty đối thủ và yêu cầu một người nhận cụ thể ký tên cho họ hoặc lấy hồ sơ an sinh xã hội của nhân viên từ nơi làm việc mới của họ. Những điều này có thể thực hiện được nếu có sự chấp thuận của tòa án.
Những nhân viên muốn chống lại sự giám sát như vậy thường chơi trò mèo vờn chuột với người chủ cũ. Những người trong ngành nói với Nikkei rằng những hành vi như đeo khẩu trang và kính râm, sử dụng bút danh ở công ty mới hoặc dàn xếp hợp đồng làm việc với các cơ quan bên ngoài để ngụy trang cho chủ nhân thực sự của họ là những hành vi phổ biến.
Ví dụ, vào năm 2018, ByteDance, công ty mẹ của TikTok, đã bắt đầu tích cực tuyển dụng từ các đối thủ, đặc biệt là Baidu và Tencent, khi hoạt động kinh doanh của công ty này mở rộng nhanh chóng sang lĩnh vực trò chơi, giáo dục và thương mại điện tử. Lực lượng lao động của công ty đã tăng từ khoảng 20.000 nhân viên vào năm 2018 lên gần 100.000 vào năm 2020. Tài liệu tòa án cho thấy trong một số trường hợp, các cựu nhân viên của Tencent sẽ ký hợp đồng với các công ty nhân sự nhưng thực tế lại có mặt tại văn phòng của ByteDance, sử dụng thẻ văn phòng chính thức của ByteDance hàng ngày.
Khi Tencent khởi xướng hành động pháp lý chống lại việc nhân viên rời sang ByteDance, các tòa án địa phương hầu hết đều ra phán quyết có lợi cho công ty cũ. Theo phân tích tài liệu tòa án của Nikkei, công ty đã trình chiếu các đoạn phim giám sát trong hầu hết các trường hợp của mình.
Trong khi nhiều nhân viên cũ tích cực che giấu dấu vết khi tìm kiếm công việc mới, họ vẫn gặp bất lợi rõ rệt khi phải đối mặt với nguồn lực khổng lồ của một số công ty giàu có và quyền lực nhất Trung Quốc.
Shen, chuyên gia pháp lý ở Bắc Kinh, cho biết: “Có những chuyên gia chuyên giải quyết các vấn đề không cạnh tranh ở các công ty công nghệ hàng đầu. Những chuyên gia này luôn nghiên cứu các chính sách và có sự hiểu biết toàn diện về các ranh giới pháp lý trong hệ thống tòa án. Trên thực tế, kiến thức của họ về những ranh giới này có thể vượt qua kiến thức của các thẩm phán, những người chỉ thỉnh thoảng gặp những trường hợp như vậy."
Theo tài liệu của tòa án, do chi phí ký một thỏa thuận không cạnh tranh thấp, nhiều công ty hiện đang mở rộng chúng cho mọi nhân viên, thậm chí cả những người dọn dẹp văn phòng trong một trường hợp cực đoan.
Yang Haonan, chuyên gia về luật lao động và việc làm tại Đại học Ngoại ngữ Quảng Đông ở Quảng Châu, cho biết việc các công ty yêu cầu bừa bãi mọi nhân viên phải ký thỏa thuận không cạnh tranh là bất hợp pháp.
Theo Yang Haonan, phạm vi của các thỏa thuận không cạnh tranh theo Luật Hợp đồng lao động của Trung Quốc là "mơ hồ", nhưng "điều đó không có nghĩa là không có ranh giới". Ông nhấn mạnh rằng những thỏa thuận như vậy nhằm bảo vệ “lợi ích kinh doanh hợp pháp của người sử dụng lao động [và] không được lạm dụng để hạn chế quá mức sự cạnh tranh chung”.
Người lao động lên tiếng
Một số nhân viên ngành công nghệ đang bắt đầu lên tiếng.
Vào đầu tháng 2, 11 cựu nhân viên của Pinduoduo đã lên mạng xã hội để vạch trần những gì họ cho là công ty lạm dụng các thỏa thuận không cạnh tranh. Trong một lá thư công khai được đăng trên mạng xã hội weibo, các nhân viên có độ tuổi trung bình là 30 cho biết: “Việc Pinduoduo lạm dụng các thỏa thuận không cạnh tranh đã cản trở nghiêm trọng quyền việc làm và sinh kế của người lao động”.
Các nhân viên này nói rằng họ từ chối trả bất kỳ khoản bồi thường nào cho công ty vì họ không phải là quản lý cấp cao cũng như nhân viên kỹ thuật cấp cao và lập luận rằng vì Pinduoduo thực thi hệ thống tường lửa nghiêm ngặt giữa các bộ phận khác nhau nên không có cách nào để họ có được bí mật thương mại.
Mặc dù tất cả những người mới được tuyển dụng đều phải ký các thỏa thuận không cạnh tranh, Pinduoduo nói trong một tuyên bố với Nikkei rằng “chỉ một số rất nhỏ” nhân viên cấp dưới sắp rời đi phải tuân theo các thỏa thuận không cạnh tranh khi họ rời đi. Tuyên bố cho biết từ tháng 9 năm 2023 đến tháng 2 năm 2024, số nhân viên cũ bị công ty khởi kiện vì vi phạm không cạnh tranh chiếm "dưới 2% tổng số nhân viên đã rời công ty trong cùng thời gian".
Người phát ngôn của Pinduoduo cho biết: “Nhân viên cấp dưới là trụ cột của lực lượng lao động tại Pinduoduo. Những cá nhân này thường giữ những vị trí đặc biệt có quyền truy cập vào các tài sản có giá trị của công ty, chẳng hạn như thông tin hợp đồng định giá đặc biệt hoặc mã logic kinh doanh đặc biệt”.
Ít nhất 3 trong số 11 cựu công nhân đăng trên weibo nói với Nikkei rằng họ được chẩn đoán mắc chứng trầm cảm nghiêm trọng sau khi các thủ tục pháp lý chống lại họ được tiến hành. Một kỹ sư thuật toán cho biết anh ta đã cố gắng tự tử và đang nghĩ đến việc nhảy từ nóc văn phòng chính của Pinduoduo ở Thượng Hải vì anh ta được yêu cầu trả cho công ty 4,5 triệu nhân dân tệ (15 tỷ đồng) sau khi làm việc ở đó được 4 năm rưỡi.
Một trong những nhân viên cũ đó là Samuel, từng là quản lý cấp trung tại Pinduoduo. Anh cho biết, khi gia nhập công ty vào năm 2018, anh đã được yêu cầu ký một thỏa thuận không cạnh tranh trong đó có danh sách các công ty đối thủ. Vào năm 2019, Pinduoduo đã yêu cầu anh ký một thỏa thuận không cạnh tranh bổ sung với danh sách các đối thủ được cập nhật và một điều khoản bổ sung: Nếu Samuel vi phạm thỏa thuận, anh sẽ phải trả lại tất cả các đơn vị cổ phiếu hạn chế (RSU) đã sử dụng của mình – ban đầu là một phần gói lương hàng năm.
“Tôi buộc phải ký thỏa thuận bổ sung. Nếu không ký, tôi sẽ phải từ chức”, Samuel nói.
Sau khi rời Pinduoduo vào năm 2021, Samuel đã bán 50% RSU trị giá hơn 10 triệu nhân dân tệ của mình. Anh dùng số tiền này để mua một căn hộ và thành lập hai công ty, một công ty bán thực phẩm bổ sung sức khỏe và công ty còn lại tham gia vào thương mại điện tử trực tiếp.
Pinduoduo đã kiện anh ta và yêu cầu anh ta trả lại số tiền anh ta nhận được từ việc bán cổ phần, nói rằng có bằng chứng cho thấy anh ta đã tham gia một chi nhánh của nền tảng phân phối Meituan. Samuel lập luận rằng anh chỉ yêu cầu công ty đóng góp an sinh xã hội cho anh để anh có đủ điều kiện mua một căn hộ ở Thượng Hải.
Pinduoduo cũng lập luận rằng hai công ty mà Samuel thành lập trùng lặp với phạm vi kinh doanh của Pinduoduo, họ coi đây là bằng chứng bổ sung về việc vi phạm thỏa thuận không cạnh tranh. Các công ty Trung Quốc có xu hướng mô tả phạm vi hoạt động kinh doanh của họ một cách rộng rãi nhất có thể trong đăng ký doanh nghiệp. Pinduoduo và các chi nhánh của nó tham gia vào hơn 50 hạng mục kinh doanh, theo đăng ký của họ, bao gồm hầu hết mọi khía cạnh của cuộc sống hàng ngày.
Samuel nói rằng anh sẽ không thể trả những gì công ty yêu cầu ngay cả khi anh bán căn hộ của mình vì giá của nó đã giảm một nửa trong bối cảnh cuộc khủng hoảng tài sản ở Trung Quốc.
Cái giá của việc lên tiếng cũng đang tăng lên. Sau những bài đăng không ngừng trên mạng xã hội, một số trong số 11 cựu nhân viên của Pinduoduo cho biết họ đã bị đưa đến đồn cảnh sát để thẩm vấn hoặc nhận được cảnh báo từ cảnh sát.
Người phát ngôn của Pinduoduo nói về 11 công nhân: “Có bằng chứng quan trọng cho thấy [một số nhân viên cũ] đã cố tình tạo ra thông tin sai lệch nhằm mục đích đánh lừa người khác. Những hành động như vậy đặt ra câu hỏi về động cơ thực sự đằng sau những cáo buộc này." Công ty không bình luận về việc liệu nó có liên quan gì đến hành động của cảnh sát hay không.
Vùng xám pháp lý
Trên giấy tờ, luật pháp Trung Quốc hạn chế các thỏa thuận không cạnh tranh đối với “các vai trò quản lý cấp cao, vai trò kỹ thuật cấp cao và những người có nghĩa vụ bảo mật”, nhưng luật không xác định rõ ràng thế nào là nhân viên kỹ thuật cấp cao hoặc nhân viên có nghĩa vụ bảo mật. Kết quả là, nhiều công ty sử dụng các thỏa thuận hợp đồng với nhân viên để xác định ai có nghĩa vụ đó.
Một luật sư có trụ sở tại Thượng Hải chuyên về các thỏa thuận không cạnh tranh, yêu cầu giấu tên, nói với Nikkei rằng mặc dù những thỏa thuận như vậy thường phổ biến ở các công ty Fortune Global 500, nhưng việc thực thi chúng ở Trung Quốc lại sâu rộng hơn và các công ty có nhiều ảnh hưởng hơn.
Luật sư này cho biết: “Ngay cả khi một nhân viên cũ không có kỹ năng bảo mật cao, công ty vẫn có quyền áp đặt các biện pháp không cạnh tranh nếu họ thấy cần thiết”.
Nhưng khi tăng trưởng kinh tế bắt đầu chậm lại sau năm 2010, Bắc Kinh bắt đầu ưu tiên tạo ra môi trường thuận lợi hơn cho doanh nghiệp, đồng nghĩa với việc ít chú trọng hơn đến quyền của người lao động.
Luật sư Shen cho biết, từ quan điểm của các công ty, do sự phức tạp của Luật Hợp đồng lao động, các thỏa thuận không cạnh tranh là một công cụ hữu ích để giảm thiểu tranh chấp khi nhân viên nghỉ việc, chẳng hạn như khiếu nại về việc làm thêm giờ không được trả lương hoặc bị từ chối nghỉ phép.
Và khi tranh luận về những vi phạm trước mặt thẩm phán, các phán quyết có xu hướng có lợi cho các công ty.
Trong hầu hết các trường hợp được Nikkei xem xét, các công ty đã thắng kiện trước tòa mà không cần phải đưa ra bằng chứng về bí mật thương mại chính xác mà nhân viên được cho là đã nắm giữ và những tổn thất mà công ty phải gánh chịu sau khi họ rời đi.
Theo VN review
Sợ đau đớn, cô quyết định dìm mình xuống sông ở thành phố Hàng Châu. Làn nước đóng băng khiến cô rùng mình toàn thân nhưng cô vẫn tiếp tục chậm rãi bước về phía trước. Sau đó, cô nghĩ đến người cha tàn tật đang cần cô chu cấp tài chính hàng tháng.
"Cha mẹ nông dân của tôi có thể sống sót nếu họ mất đi đứa con gái duy nhất?" Emma tự hỏi. May mắn thay, trong lúc cô đang lưỡng lự ở vùng nước nông, để lại dòng tâm sự chán nản trên mạng xã hội thì bạn trai của cô đã đến tìm và kéo cô vào bờ.
Trong hơn một năm, Emma đã đau đầu về vấn đề tiền bạc: Cô bị yêu cầu phải trả khoản bồi thường gần gấp ba lần thu nhập hàng năm của cô cho công ty cũ của cô, ứng dụng mua sắm giá rẻ Pinduoduo của Trung Quốc.
Pinduoduo là một trong những hãng công nghệ thực hiện các hợp đồng không cạnh tranh một cách cực đoan để giữ chân nhân viên
Pinduoduo cho rằng Emma đã vi phạm thỏa thuận không cạnh tranh khi gia nhập công ty liên kết của một công ty thương mại điện tử đối thủ. Emma khẳng định rằng công việc hiện tại của cô không trùng lặp với những gì cô đang làm ở công ty cũ. Tại Pinduoduo, cô làm việc với các nhà cung cấp thực phẩm cho thị trường nội địa; bây giờ cô ấy giao dịch với các nhà sản xuất đồ chơi và nhắm tới thị trường nước ngoài.
Pinduoduo là một thế lực đáng gờm trên thị trường thương mại điện tử Trung Quốc và họ không bỏ qua những gì họ coi là hành vi vi phạm hợp đồng của những nhân viên cũ. Kể từ khi thành lập vào năm 2015, chiến thuật táo bạo và văn hóa doanh nghiệp nghiêm ngặt đã giúp Pinduoduo lọt vào hàng ngũ những gã khổng lồ internet hàng đầu của Trung Quốc. PDD Holdings, công ty mẹ của Pinduoduo đã nhanh chóng vượt qua tập đoàn Alibaba về vốn hóa thị trường và trở thành công ty Trung Quốc có giá trị nhất được niêm yết trên sàn chứng khoán Mỹ năm ngoái.
Khi sự cạnh tranh tăng lên, áp lực lên nhân viên cũng tăng theo. Emma, người yêu cầu không sử dụng tên thật của mình, là một trong số ngày càng nhiều nhân viên công nghệ Trung Quốc phải đối mặt với hành động pháp lý từ những người chủ cũ đang tìm cách thực thi các điều khoản nghiêm ngặt về không cạnh tranh.
Những thỏa thuận này rất phổ biến ở các quốc gia khác và ban đầu được thiết kế để bảo vệ bí mật thương mại của công ty bằng cách ngăn cản các giám đốc điều hành cấp cao rời bỏ công ty để đến với đối thủ. Tuy nhiên, chúng đã trở nên phổ biến ở Trung Quốc và đang phát triển thành các công cụ mạnh mẽ cho các công ty như Pinduoduo, Tencent, ByteDance, Baidu, gã khổng lồ về pin EV CATL và các công ty khác để ngăn chặn ngay cả những nhân viên cấp dưới nhảy sang làm cho các công ty đối thủ.
Shen Jianfeng, giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Luật Lao động và Luật An sinh xã hội tại Đại học Tài chính và Kinh tế Trung ương ở Bắc Kinh, cho biết: “Ở Trung Quốc, các công ty đang khai thác các thỏa thuận không cạnh tranh bằng cách mở rộng đáng kể phạm vi tiếp cận, dẫn đến việc sử dụng sai mục đích”.
Một thỏa thuận không cạnh tranh điển hình quy định rằng nhân viên sẽ không được gia nhập các công ty đối thủ trong một khoảng thời gian nhất định sau khi rời khỏi công ty cũ. Việc vi phạm thỏa thuận như vậy có nguy cơ bị kiện tụng, có thể khiến nhân viên phải đối mặt với một khoản phạt tài chính lớn hoặc phải thất nghiệp tới hai năm mà chỉ nhận được một khoản trợ cấp nhỏ từ công ty cũ. Sau một khoảng thời gian dài như vậy, một số nhân viên dường như không thể quay trở lại làm việc trong lĩnh vực họ đã chọn.
Shen Jianfeng nói: "Mặc dù nó có vẻ giống như một thỏa thuận chung, nhưng việc từ chối ký những thỏa thuận như vậy có thể dẫn đến mất việc làm. Vì vậy, có sự mất cân bằng quyền lực đáng kể giữa người sử dụng lao động và người lao động. Rất nhiều nhân viên có thể không hiểu được những hậu quả tiềm ẩn liên quan đến những thỏa thuận như vậy khi họ ký chúng."
Một số công ty Trung Quốc cũng đang sử dụng các biện pháp như giám sát để thu thập bằng chứng về nhân viên cũ, một hành vi gây tranh cãi khiến người lao động bị tổn thương nhưng thường được hệ thống pháp luật Trung Quốc chấp nhận là bằng chứng hợp pháp.
Thông qua việc phân tích hàng trăm tài liệu tòa án Trung Quốc và các cuộc phỏng vấn với hàng chục nhân viên công nghệ và nhiều chuyên gia pháp lý, Nikkei Asia đã có được cái nhìn sâu sắc độc quyền về cách các công ty công nghệ lớn nhất Trung Quốc đang sử dụng các thỏa thuận không cạnh tranh để bám lấy người lao động bằng mọi giá, không chỉ vi phạm nhân quyền mà còn là mối đe dọa đối với sự đổi mới của đất nước khi cuộc chiến công nghệ Mỹ-Trung ngày càng sâu sắc.
Rình rập và quay phim bí mật
Emma gia nhập đơn vị tạp hóa của Pinduoduo, nổi tiếng với thời gian làm việc mệt mỏi, ở thành phố Nam Ninh phía nam sau khi tốt nghiệp một trường đại học nhỏ vào năm 2022. Đối mặt với hơn 12 giờ làm việc mỗi ngày mà không có ngày nghỉ nào. Emma đã từ chức sau khoảng 8 tháng, cảm thấy trên bờ vực suy sụp về thể chất và tinh thần. Cô đã sụt hơn 5 kg và được chẩn đoán mắc bệnh cường giáp.
Nhiều công ty bí mật giám sát nhân viên cũ để lấy bằng chứng
Vào ngày đầu tiên làm việc tại Pinduoduo, Emma đã được yêu cầu ký một "thỏa thuận sở hữu trí tuệ, không cạnh tranh và bí mật", và sau khi từ chức được yêu cầu ký một "thư thông báo" sẽ hạn chế cô làm việc cho các công ty đối thủ hoặc bất kỳ công ty nào có cổ phần hơn 20% từ các công ty đối thủ trong chín tháng tới. Trong thời gian đó, Pinduoduo sẽ trả cho cô 2.400 nhân dân tệ (330 USD), tương đương 30% mức lương cơ bản trước đây của cô mỗi tháng. Nếu phá vỡ thỏa thuận, Emma sẽ phải trả cho công ty 24 tháng lương và trả lại số tiền bồi thường mà cô đã nhận.
Cô ký cả hai tài liệu với chút do dự. Đảm bảo với niềm tin rằng Pinduoduo sẽ không thèm theo đuổi cô vì cô còn quá trẻ và “không nắm giữ bất kỳ bí mật thương mại nào”, cô đã làm điều mà nhiều chuyên gia công nghệ trẻ làm và bắt đầu tìm kiếm một công việc mới.
Vào tháng 10/2023, Emma nhận được đơn yêu cầu trọng tài lao động từ Pinduoduo, yêu cầu cô phải bồi thường 280.000 nhân dân tệ (gần 1 tỷ đồng). Bằng chứng mà Pinduoduo đưa ra cho trọng tài là loạt video bí mật quay cảnh Emma rời nơi ở và đến nơi làm việc mới.
Chỉ khi xem những đoạn video đó, Emma mới nhận ra rằng cô đã bị một người đàn ông trung niên to lớn theo dõi trong nhiều tuần, lén lút ghi hình cô từ xa, hình ảnh phản chiếu của người này hiện rõ trong một số cảnh quay. Những ngày tiếp theo, Emma kể, cô gặp ác mộng bị theo dõi. “Tôi rất sợ hãi”, cô viết trên trang mạng xã hội weibo. "Tôi không biết liệu mình có bị theo dõi nữa không. Bây giờ tôi luôn nhìn về phía sau mỗi khi đi xuống phố."
Trong một tuyên bố với Nikkei, người phát ngôn của Pinduoduo cho biết công ty chưa bao giờ “tham gia giám sát bất hợp pháp đối với nhân viên hiện tại hoặc nhân viên cũ”. Công ty "tôn trọng quyền riêng tư cá nhân và luật pháp Trung Quốc có những quy định nghiêm ngặt về quyền riêng tư cá nhân".
Emma không phải là người duy nhất ở Trung Quốc bị chủ cũ giám sát.
Trong khoảng một thập kỷ qua, khi sự cạnh tranh giữa các công ty công nghệ Trung Quốc ngày càng gia tăng, số vụ kiện công khai về các thỏa thuận không cạnh tranh đã tăng vọt. Vào năm 2020, số lượng phán quyết của tòa án liên quan đến thỏa thuận không cạnh tranh cao gấp 4 lần so với năm 2015. Nhiều công ty công nghệ đã mở rộng với tốc độ nhanh nhất trong những năm đó.
Kể từ khi Bắc Kinh bắt đầu siết chặt lĩnh vực công nghệ vào cuối năm 2020, các công ty công nghệ hàng đầu như Tencent và Alibaba bắt đầu sa thải nhân viên để tiết kiệm chi phí, mặc dù PDD Holdings vẫn tiếp tục mở rộng khi công ty con Temu của họ phát triển ở thị trường nước ngoài.
Những con số vụ kiện do Tòa án Tối cao Trung Quốc công bố có thể chỉ là phần nổi của tảng băng chìm, vì hệ thống này không công khai kết quả phân xử, một phương pháp giải quyết tranh chấp một cách riêng tư mà không cần ra tòa. Các số liệu cũng loại trừ các trường hợp được các công ty dán nhãn là “nhạy cảm”.
Pinduoduo có môi trường làm việc cạnh tranh và áp lực
Pinduoduo, Alibaba, Tencent, ByteDance, JD.com và Baidu đều đã theo dõi và quay video các nhân viên cũ từ khi họ rời khu dân cư cho đến khi họ đến nơi làm việc mới, theo hàng trăm tài liệu tòa án mà Nikkei đã xem.
Việc giám sát và ghi âm này thường kéo dài từ 7 đến 14 ngày và được đưa ra trước tòa làm bằng chứng. Bất chấp việc các nhân viên và luật sư của họ phản đối tính hợp pháp của đoạn phim, các trọng tài và thẩm phán vẫn chấp nhận nó làm bằng chứng trong hầu hết các trường hợp được Nikkei xem xét.
Các học giả pháp lý và luật sư không liên quan đến những trường hợp này nói với Nikkei rằng nhân viên sẽ khó yêu cầu được bảo vệ theo luật bảo vệ dữ liệu hoặc quyền riêng tư ở Trung Quốc, vì các công ty có thể lập luận rằng đoạn phim được quay ở những nơi công cộng.
Alibaba, JD, Baidu và ByteDance đều từ chối yêu cầu bình luận của Nikkei về bài viết này. Tencent, không bình luận về các phương pháp thu thập bằng chứng của mình, cho biết công ty có sử dụng các thỏa thuận không cạnh tranh, "nhưng những thỏa thuận này được sử dụng một cách tiết kiệm và chỉ nhằm mục đích bảo vệ [tài sản trí tuệ] quan trọng nhất của chúng tôi."
Mèo và chuột
Các công ty có thể nỗ lực sáng tạo và đôi khi phải nỗ lực hết sức để thu thập bằng chứng về những vi phạm không cạnh tranh, một dấu hiệu cho thấy họ coi trọng vấn đề giữ chân nhân tài như thế nào.
Trong một số trường hợp, nhân viên đã được cử đi xin việc tại một công ty đối thủ để thu thập bằng chứng chứng minh đồng nghiệp cũ đang làm việc ở đó. Các phương pháp khác bao gồm gửi hàng hoặc bó hoa đến các công ty đối thủ và yêu cầu một người nhận cụ thể ký tên cho họ hoặc lấy hồ sơ an sinh xã hội của nhân viên từ nơi làm việc mới của họ. Những điều này có thể thực hiện được nếu có sự chấp thuận của tòa án.
Những nhân viên muốn chống lại sự giám sát như vậy thường chơi trò mèo vờn chuột với người chủ cũ. Những người trong ngành nói với Nikkei rằng những hành vi như đeo khẩu trang và kính râm, sử dụng bút danh ở công ty mới hoặc dàn xếp hợp đồng làm việc với các cơ quan bên ngoài để ngụy trang cho chủ nhân thực sự của họ là những hành vi phổ biến.
Ví dụ, vào năm 2018, ByteDance, công ty mẹ của TikTok, đã bắt đầu tích cực tuyển dụng từ các đối thủ, đặc biệt là Baidu và Tencent, khi hoạt động kinh doanh của công ty này mở rộng nhanh chóng sang lĩnh vực trò chơi, giáo dục và thương mại điện tử. Lực lượng lao động của công ty đã tăng từ khoảng 20.000 nhân viên vào năm 2018 lên gần 100.000 vào năm 2020. Tài liệu tòa án cho thấy trong một số trường hợp, các cựu nhân viên của Tencent sẽ ký hợp đồng với các công ty nhân sự nhưng thực tế lại có mặt tại văn phòng của ByteDance, sử dụng thẻ văn phòng chính thức của ByteDance hàng ngày.
Khi Tencent khởi xướng hành động pháp lý chống lại việc nhân viên rời sang ByteDance, các tòa án địa phương hầu hết đều ra phán quyết có lợi cho công ty cũ. Theo phân tích tài liệu tòa án của Nikkei, công ty đã trình chiếu các đoạn phim giám sát trong hầu hết các trường hợp của mình.
Trong khi nhiều nhân viên cũ tích cực che giấu dấu vết khi tìm kiếm công việc mới, họ vẫn gặp bất lợi rõ rệt khi phải đối mặt với nguồn lực khổng lồ của một số công ty giàu có và quyền lực nhất Trung Quốc.
Shen, chuyên gia pháp lý ở Bắc Kinh, cho biết: “Có những chuyên gia chuyên giải quyết các vấn đề không cạnh tranh ở các công ty công nghệ hàng đầu. Những chuyên gia này luôn nghiên cứu các chính sách và có sự hiểu biết toàn diện về các ranh giới pháp lý trong hệ thống tòa án. Trên thực tế, kiến thức của họ về những ranh giới này có thể vượt qua kiến thức của các thẩm phán, những người chỉ thỉnh thoảng gặp những trường hợp như vậy."
Theo tài liệu của tòa án, do chi phí ký một thỏa thuận không cạnh tranh thấp, nhiều công ty hiện đang mở rộng chúng cho mọi nhân viên, thậm chí cả những người dọn dẹp văn phòng trong một trường hợp cực đoan.
Yang Haonan, chuyên gia về luật lao động và việc làm tại Đại học Ngoại ngữ Quảng Đông ở Quảng Châu, cho biết việc các công ty yêu cầu bừa bãi mọi nhân viên phải ký thỏa thuận không cạnh tranh là bất hợp pháp.
Theo Yang Haonan, phạm vi của các thỏa thuận không cạnh tranh theo Luật Hợp đồng lao động của Trung Quốc là "mơ hồ", nhưng "điều đó không có nghĩa là không có ranh giới". Ông nhấn mạnh rằng những thỏa thuận như vậy nhằm bảo vệ “lợi ích kinh doanh hợp pháp của người sử dụng lao động [và] không được lạm dụng để hạn chế quá mức sự cạnh tranh chung”.
Người lao động lên tiếng
Một số nhân viên ngành công nghệ đang bắt đầu lên tiếng.
Vào đầu tháng 2, 11 cựu nhân viên của Pinduoduo đã lên mạng xã hội để vạch trần những gì họ cho là công ty lạm dụng các thỏa thuận không cạnh tranh. Trong một lá thư công khai được đăng trên mạng xã hội weibo, các nhân viên có độ tuổi trung bình là 30 cho biết: “Việc Pinduoduo lạm dụng các thỏa thuận không cạnh tranh đã cản trở nghiêm trọng quyền việc làm và sinh kế của người lao động”.
Các nhân viên này nói rằng họ từ chối trả bất kỳ khoản bồi thường nào cho công ty vì họ không phải là quản lý cấp cao cũng như nhân viên kỹ thuật cấp cao và lập luận rằng vì Pinduoduo thực thi hệ thống tường lửa nghiêm ngặt giữa các bộ phận khác nhau nên không có cách nào để họ có được bí mật thương mại.
Mặc dù tất cả những người mới được tuyển dụng đều phải ký các thỏa thuận không cạnh tranh, Pinduoduo nói trong một tuyên bố với Nikkei rằng “chỉ một số rất nhỏ” nhân viên cấp dưới sắp rời đi phải tuân theo các thỏa thuận không cạnh tranh khi họ rời đi. Tuyên bố cho biết từ tháng 9 năm 2023 đến tháng 2 năm 2024, số nhân viên cũ bị công ty khởi kiện vì vi phạm không cạnh tranh chiếm "dưới 2% tổng số nhân viên đã rời công ty trong cùng thời gian".
Người phát ngôn của Pinduoduo cho biết: “Nhân viên cấp dưới là trụ cột của lực lượng lao động tại Pinduoduo. Những cá nhân này thường giữ những vị trí đặc biệt có quyền truy cập vào các tài sản có giá trị của công ty, chẳng hạn như thông tin hợp đồng định giá đặc biệt hoặc mã logic kinh doanh đặc biệt”.
Ít nhất 3 trong số 11 cựu công nhân đăng trên weibo nói với Nikkei rằng họ được chẩn đoán mắc chứng trầm cảm nghiêm trọng sau khi các thủ tục pháp lý chống lại họ được tiến hành. Một kỹ sư thuật toán cho biết anh ta đã cố gắng tự tử và đang nghĩ đến việc nhảy từ nóc văn phòng chính của Pinduoduo ở Thượng Hải vì anh ta được yêu cầu trả cho công ty 4,5 triệu nhân dân tệ (15 tỷ đồng) sau khi làm việc ở đó được 4 năm rưỡi.
Một trong những nhân viên cũ đó là Samuel, từng là quản lý cấp trung tại Pinduoduo. Anh cho biết, khi gia nhập công ty vào năm 2018, anh đã được yêu cầu ký một thỏa thuận không cạnh tranh trong đó có danh sách các công ty đối thủ. Vào năm 2019, Pinduoduo đã yêu cầu anh ký một thỏa thuận không cạnh tranh bổ sung với danh sách các đối thủ được cập nhật và một điều khoản bổ sung: Nếu Samuel vi phạm thỏa thuận, anh sẽ phải trả lại tất cả các đơn vị cổ phiếu hạn chế (RSU) đã sử dụng của mình – ban đầu là một phần gói lương hàng năm.
“Tôi buộc phải ký thỏa thuận bổ sung. Nếu không ký, tôi sẽ phải từ chức”, Samuel nói.
Sau khi rời Pinduoduo vào năm 2021, Samuel đã bán 50% RSU trị giá hơn 10 triệu nhân dân tệ của mình. Anh dùng số tiền này để mua một căn hộ và thành lập hai công ty, một công ty bán thực phẩm bổ sung sức khỏe và công ty còn lại tham gia vào thương mại điện tử trực tiếp.
Pinduoduo đã kiện anh ta và yêu cầu anh ta trả lại số tiền anh ta nhận được từ việc bán cổ phần, nói rằng có bằng chứng cho thấy anh ta đã tham gia một chi nhánh của nền tảng phân phối Meituan. Samuel lập luận rằng anh chỉ yêu cầu công ty đóng góp an sinh xã hội cho anh để anh có đủ điều kiện mua một căn hộ ở Thượng Hải.
Pinduoduo cũng lập luận rằng hai công ty mà Samuel thành lập trùng lặp với phạm vi kinh doanh của Pinduoduo, họ coi đây là bằng chứng bổ sung về việc vi phạm thỏa thuận không cạnh tranh. Các công ty Trung Quốc có xu hướng mô tả phạm vi hoạt động kinh doanh của họ một cách rộng rãi nhất có thể trong đăng ký doanh nghiệp. Pinduoduo và các chi nhánh của nó tham gia vào hơn 50 hạng mục kinh doanh, theo đăng ký của họ, bao gồm hầu hết mọi khía cạnh của cuộc sống hàng ngày.
Samuel nói rằng anh sẽ không thể trả những gì công ty yêu cầu ngay cả khi anh bán căn hộ của mình vì giá của nó đã giảm một nửa trong bối cảnh cuộc khủng hoảng tài sản ở Trung Quốc.
Cái giá của việc lên tiếng cũng đang tăng lên. Sau những bài đăng không ngừng trên mạng xã hội, một số trong số 11 cựu nhân viên của Pinduoduo cho biết họ đã bị đưa đến đồn cảnh sát để thẩm vấn hoặc nhận được cảnh báo từ cảnh sát.
Người phát ngôn của Pinduoduo nói về 11 công nhân: “Có bằng chứng quan trọng cho thấy [một số nhân viên cũ] đã cố tình tạo ra thông tin sai lệch nhằm mục đích đánh lừa người khác. Những hành động như vậy đặt ra câu hỏi về động cơ thực sự đằng sau những cáo buộc này." Công ty không bình luận về việc liệu nó có liên quan gì đến hành động của cảnh sát hay không.
Vùng xám pháp lý
Trên giấy tờ, luật pháp Trung Quốc hạn chế các thỏa thuận không cạnh tranh đối với “các vai trò quản lý cấp cao, vai trò kỹ thuật cấp cao và những người có nghĩa vụ bảo mật”, nhưng luật không xác định rõ ràng thế nào là nhân viên kỹ thuật cấp cao hoặc nhân viên có nghĩa vụ bảo mật. Kết quả là, nhiều công ty sử dụng các thỏa thuận hợp đồng với nhân viên để xác định ai có nghĩa vụ đó.
Một luật sư có trụ sở tại Thượng Hải chuyên về các thỏa thuận không cạnh tranh, yêu cầu giấu tên, nói với Nikkei rằng mặc dù những thỏa thuận như vậy thường phổ biến ở các công ty Fortune Global 500, nhưng việc thực thi chúng ở Trung Quốc lại sâu rộng hơn và các công ty có nhiều ảnh hưởng hơn.
Luật sư này cho biết: “Ngay cả khi một nhân viên cũ không có kỹ năng bảo mật cao, công ty vẫn có quyền áp đặt các biện pháp không cạnh tranh nếu họ thấy cần thiết”.
Số nhân viên ở các công ty công nghệ lớn của Trung Quốc
Vào những năm 2000 và với nền kinh tế đang bùng nổ, Trung Quốc đã ban hành một loạt luật nhằm bảo vệ quyền lợi của người lao động. Đây một phần là nỗ lực nhằm duy trì ổn định xã hội bằng cách gây khó khăn cho các doanh nghiệp trong việc sa thải những người lao động không phù hợp. Động thái này vấp phải sự phản đối mạnh mẽ từ các công ty và thậm chí một số học giả pháp lý cho rằng luật này đã đặt gánh nặng lớn lên doanh nghiệp.
Nhưng khi tăng trưởng kinh tế bắt đầu chậm lại sau năm 2010, Bắc Kinh bắt đầu ưu tiên tạo ra môi trường thuận lợi hơn cho doanh nghiệp, đồng nghĩa với việc ít chú trọng hơn đến quyền của người lao động.
Luật sư Shen cho biết, từ quan điểm của các công ty, do sự phức tạp của Luật Hợp đồng lao động, các thỏa thuận không cạnh tranh là một công cụ hữu ích để giảm thiểu tranh chấp khi nhân viên nghỉ việc, chẳng hạn như khiếu nại về việc làm thêm giờ không được trả lương hoặc bị từ chối nghỉ phép.
Và khi tranh luận về những vi phạm trước mặt thẩm phán, các phán quyết có xu hướng có lợi cho các công ty.
Trong hầu hết các trường hợp được Nikkei xem xét, các công ty đã thắng kiện trước tòa mà không cần phải đưa ra bằng chứng về bí mật thương mại chính xác mà nhân viên được cho là đã nắm giữ và những tổn thất mà công ty phải gánh chịu sau khi họ rời đi.
Theo VN review
